Nga: Mark Mazower (Pjesë nga libri i porsabotuar, “The Greek Revolution: 1821 and the making of modern Europe”)
Përktheu: Daut Dauti
Romeïko [momenti i madh i imagjinuar] ka përmbajtur triumfin e Krishtit dhe ëndrrën e ringjalljes së Bizantit perandorak me anë të rrëzimit të Sulltanit në Kostandinopojë; nuk ka pasë asgjë të bëjë me Greqinë e lashtë me të cilën qe magjepsur Evropa. Në Paris, dijetari i madh iluminist grek, Adamantios Korais, kishte punuar shumë që në mesin e klasës së shkolluar ta popullarizonte termin “Helen” dhe “Grek” (Graikos), për t’i larguar grekët nga gjiri i Kishës dhe t’i kthente prapa në vlerat antike.
“Helenë” (Ellinas), siç iu referohen sot grekët vetes, fillimisht kështu njiheshin ekskluzivisht vetëm grekët antikë. Fjala që me të madhe fshatarët grekë i referoheshin vetes para vitit 1821 ka qenë Romioi – që fjalë për fjalë e ka kuptimin “Romakët”, por në fakt, thjeshtë vetëm të krishterë ortodoksë. Në sytë e disa ortodoksëve, helenët nuk kanë qenë paraardhës për besimtarët bashkëkohorë për shkak se ata kanë qenë paganë. Megjithatë, në sytë e Evropës dhe intelektualëve grekë ata kanë qenë paraardhës që kishin rëndësi të madhe. Duke iu falënderuar më së shumti revolucionarëve të rinj të arsimuar, të cilët kishin shkruar qindra vendime, proklamata dhe instruksione të qeverive të përkohshme të luftës, termi “Helen” triumfoi.
Pasi që kishte humbur origjinaliteti i referimit ekskluziv të distancës së lashtë pagane, u bë që grekët modernë të shihen si ringjallje e një kombi të lashtë. Ka qenë vetë lufta që e popullarizoi këtë vizion të ri të kësaj bashkësie politike, e bazuar më pak në besnikërinë e përbashkët të Patriarkatit të Perandorisë dhe më shumë mbi gjenealogjinë.
“‘Ju grekët keni diçka të madhe në duar’”, thuhet t’u ketë thënë i plotfuqishmi [Ali] Pasha i Janinës të krishterëve që ishin në shërbimin e tij. “Ju më nuk po i pagëzoni fëmijët me loanis, Petros dhe Kostas, por Leonidas, Themistokles dhe Aristides! Ju jeni duke zier diçka”.
Ajo që filloi si romeïko përfundoi si luftë për pavarësi politike të helenëve. Përdorimi i termit “Grek” ka mundur të mos jetë i menjëhershëm në vitet e hershme të 1820-ve, por termi “Turk” ka qenë edhe më shumë problematik. Në të folurit e Evropës, por edhe te grekët, ky term shpesh ka patur domethënien e myslimanit brenda Perandorisë Otomane. Narrativa bashkëkohore e kryengritjes në More, e shkruar atje nga një zyrtar otoman, Jusuf el-Moravi, nuk e përmendë asnjëherë këtë term. “Turk” mund të përshkruhet fshatari në Anadoll, por kurrsesi një ish skllav gjeorgjian, Khurshid Pasha, që ka qenë kryekomandant perandorak i forcave në More. Kështu nuk mund të përshkruhet as njeriu të cilin ai e mposhti, shqiptari Ali Pasha i Janës. Në të ashtuquajturit “Turq” që kanë luftuar për armatat otomane, janë përfshirë egjiptianët, boshnjakët dhe shumë tjerë që fare nuk kanë qenë myslimanë – peshkatarët kozakë zaprozhianë nga Danubi, luftëtarët katolikë nga malet e Shqipërisë, të krishterët e rekrutuar nga Epiri. Madje, në mesin e tyre kishte edhe grekë. Në fakt, të takosh njerëz nga Azia e Vogël, për disa grekë ka qenë ngjarje befasie për ta shënuar.
Në rrethimin e Patrës, shkruan një luftëtar, ka qenë hera e parë qe kemi takuar “turq të Lindjes”. Të krishterët dhe myslimanët e Peloponezit dhe Rumelisë kanë pasur disa të përbashkëta me këta të huaj – chaldoupides, doudoumides dhe kaklamanous – që kanë qenë emërtime pezhorative për t’i cilësuar këta si të huaj. Ndoshta gjëja më e rëndësishme që duhet ta kemi parasysh për luftën e vitit 1821 është se kjo nuk ka qenë aspak luftë greko-turke: një gjë që është e qartë në mënyrë të përsosur në atë kohë, ka qenë roli jashtëzakonisht i madh dhe i shpeshtë që në këtë konflikt kanë luajtur shqiptarët e krishterë dhe myslimanë së bashku.
“‘Më pëlqejnë shumë shqiptarët”, ka shkrua Byroni në dimrin e vitit 1809, gjatë vizitës që ia bëri sunduesit më provincial, Ali Pashës. “Disa janë të krishterë, por religjioni luan rol të vogël në shprehitë dhe sjelljet e tyre; ata janë ushtarët më të nderuar dhe më të mirë në shërbim të Turqisë”. Në këtë tregim Byroni i ka identifikuar dy karakteristika themelore të shqiptarëve – parëndësinë relative të besimit në përcaktimin e besnikërisë dhe reputacionin e tyre si luftëtarë. Gjuha e tyre është folur nga katolikët, ortodoksët dhe myslimanët, që nga pjesët malore të territorit nga Mali i Zi dhe poshtë deri Peleponez. Kjo u ka dhënë të ashtuquajturve “grekë” dhe “turq” mjet të përbashkët të komunikimit dhe ndjenjë të solidaritetit që ka qenë e përforcuar nga përvoja e përbashkët që e kanë bashkëjetuar nën sundim të Ali Pashës me dekada. Pas vrasjes së Aliut më 1822, disa shqiptarë zgjodhën që t’i shërbejnë sulltanit dhe disa shkuan me grekët.
Ushtritë e Ballkanit kanë qenë të varura nga njësitë shqiptare, të krishtera dhe myslimane së bashku, kurse Porta (qeveria qendrore e Perandorisë Otomane) vazhdimisht është brengosur për besueshmërinë e tyre. “Ata janë njerëz të atillë që për dhjetë groshë e vrasin nënën dhe babën e vet’”, ka shënuar një zyrtar otoman për shqiptarët. “E pamundur është të presësh shërbim dhe lojalitet prej tyre”.
Në anën greke ka pasë grupe të suliotëve shqiptarë të krishterë, luftëtarë të egër malësorë, të bazuar rreth udhëheqësve klanorë, të cilët gradualisht janë integruar në luftën nacionale. Ka patur edhe shqipfolës detarë në Hidra dhe Spetsesi, të cilët kanë ofruar jo vetëm bazën nismëtare të flotës greke, por edhe anëtarë udhëheqës të qeverisë së Greqisë – përfshirë një president nga koha e luftës – të cilët e kanë përdorur gjuhën shqipe mes veti që të mos ua lexonte dikush korrespondencën.
Në këtë botë paranacionale, pengesat e gjuhës kanë qenë të vogla dhe askush, me përjashtim të një numri të vogël të intelektualëve, nuk është brengosur për pastërtinë e gjuhës. Njerëzit bregdetarë, grekët, kanë folur një gjuhë të pasur me fjalë arabisht, spanjisht, shqip, turqisht dhe gjuhë sllave. Ne det influencë më të fuqishme ka patur italishtja.
Princi i nxiste suliotët që t’i tregonin botës se ishin pasardhës “të heronjve madhështorë të Marathonit dhe Termopileve”. Në fakt, nacionalizmi ka qenë koncept i panjohur për këta shqiptarë të krishterë dhe ata pa dyshim se nuk e shihnin veten si udhëheqës të “ushtrive greke”: madje, një vit më vonë ata i thanë carit rus – në një porosi sekrete ku kërkonin ndihmë – se “ne nuk kemi asgjë të përbashkët me grekët”. Përgjithësisht, ata ndjeheshin më afër me shqiptarët e tyre myslimanë se sa me grekët.
